The Demopædia Encyclopedia on Population is under heavy modernization and maintenance. Outputs could look bizarre, sorry for the temporary inconvenience

310

ในการทําสํามะโนจะแยกความแตกต่างระหว่าง ประชากรตามที่อยู่อาศัย¹หรือ ประชากรตามนิตินัย¹ของพื้นที่หนึ่ง ซึ่งประกอบด้วยผู้คนที่มีที่อยู่อาศัยอยู่ในพื้นที่นั้น กับ ประชากรที่อยู่จริง²หรือ ประชากรตามพฤตินัย² ซึ่งเป็นบุคคลที่อยู่ในพื้นที่นั้นในวันสํามะโน ในประชากรตามที่อยู่อาศัย ผู้ไม่อยู่ชั่วคราว⁴จะรวมอยู่ด้วยกันกับ ผู้อยู่อาศัยถาวร³ซึ่งอยู่ในพื้นที่นั้นในวันสํามะโน ประชากรที่อยู่จริงประกอบด้วยผู้อยู่อาศัยรวมกับ ผู้มาเยี่ยม⁵หรือ ผู้อยู่ชั่วคราว⁵ การแจงนับประชากรตามนิตินัยและพฤตินัยทั้งสองวิธีนี้ให้ผลแตกต่างกันแม้จะเป็นประชากรรวมของประเทศ สถานที่ซึ่งบุคคลหนึ่งอาศัยอยู่เรียกว่า สถานที่อยู่อาศัย⁶ เพื่อเหตุผลทางการบริหาร บุคคลผู้อาศัยอยู่รวมกันในชุมชนใหญ่ (อย่างเช่นโรงเรียนประจํา ทหารในค่าย นักโทษ ฯลฯ (cf. 110-5*) มักจะแจงนับแยกต่างหาก บุคคลเหล่านี้ก่อให้เกิด ประชากรเชิงสถาบัน⁷ สํามะโนจะใช้กฎเกณฑ์พิเศษในการแจงนับ คนเร่ร่อน⁸หรือ บุคคลที่ไม่มีที่อยู่อาศัยแน่นอน⁸

• 6. ศัพท์คําว่าภูมิลําเนาเป็นศัพท์วิชาการเพื่อหมายถึงที่อยู่อาศัยตามกฎหมาย ซึ่งหมายถึงสถานที่ที่บุคคลหนึ่งอาศัยอยู่ตามกฎหมาย ที่อยู่นี้แตกต่างจากที่อยู่อาศัยจริง ในสหรัฐอเมริกา ประชากรนิตินัยเป็นประชากรตามที่อยู่อาศัยปรกติ
• 7. ในสหรัฐอเมริกา ศัพท์คําว่าผู้ถูกกักในสถาบันสงวนไว้สําหรับบุคคลที่อาศัยอยู่ภายใต้การดูแลหรือการควบคุมในเรือนจํา โรงพยาบาลสําหรับผู้เป็นโรคจิตและวัณโรค บ้านสําหรับผู้สูงอายุ ผู้พิการ ผู้ต้องพึ่งพิและผู้ถูกทอดทิ้ง รวมทั้งที่อยู่อาศัยสําหรับกลุ่มคนประเภทอื่นๆ อย่างเช่น นักเรียนในหอพัก ทหารในค่าย

311

ในหลายประเทศ พื้นที่ชนบท¹ นิยามว่าเป็นเขตการปกครองที่มีขนาดประชากรต่ํากว่าระดับหนึ่ง (มักจะใช้จํานวน 2,000 เป็นเกณฑ์) พื้นที่อื่นนอกจากชนบทเรียกว่า พื้นที่เมือง² ประชากรชนบท³คือประชากรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ชนบท ประชากรเมือง⁴คือประชากรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่เมือง เกณฑ์สําหรับการจัดประชากรว่าอยู่ในพื้นที่ใด ชนบทหรือเมือง แตกต่างกันไปในแต่ละประเทศ คําจํากัดความของประชากรชนบทหรือเมืองอาจนําไปสู่ประชากรที่อยู่ระหว่างกลางอีกประเภทหนึ่งคือ ประชากรกึ่งเมือง⁵

• 3. การขยายตัวของชนบท (ruralization) การเพิ่มขึ้นของสัดส่วนของคนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ชนบท
  ประชากรชนบท (rural population) ไม่ควรสับสนกับประชากรเกษตร (agricultural population) หรือ เกษตรกร (359-2)
• 4. นคราภิวัตน์ การเพิ่มขึ้นของสัดส่วนของคนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่เมือง
  ในประเทศไทย เขตเมืองหมายถึงเทศบาล (municipality) หรือเขตเทศบาล (municipal area)

312

ความหนาแน่นของประชากร¹ หรือ ความหนาแน่นประชากร¹เป็นดัชนีแสดงความสัมพันธ์ระหว่างประชากรกับพื้นที่ที่ประชากรนั้นอาศัยอยู่ ดัชนีความหนาแน่น²ธรรมดาที่สุดนี้ คํานวณได้ด้วยการหารจํานวนรวมประชากรด้วยพื้นที่ของเขตแดนนั้น และโดยทั่วไปจะเสนอเป็นจํานวนคนต่อเอเคอร์ ต่อตารางกิโลเมตร หรือต่อตารางไมล์ การกระจายของประชากร³ขึ้นอยู่กับประเภทของ การตั้งถิ่นฐาน⁴ การตั้งถิ่นฐานแบบรวมกลุ่ม⁵ หรือ การตั้งถิ่นฐานแบบกระจาย⁶ นักวิชาการบางคนคํานวณ ศูนย์กลางประชากร⁷ของพื้นที่หนึ่งด้วยวิธีที่ใช้หาศูนย์กลางของแรงโน้มถ่วงในคณิตศาสตร์ประยุกต์ แต่ละคนในประชากรจะได้รับน้ําหนักเท่ากัน

313

เมื่อแบบแผนของการตั้งถิ่นฐานของประชากรต่างกันจะนํามาเปรียบเทียบกัน และจะนําปัจจัยอื่นๆ นอกจากผิวพื้นที่มาพิจารณาด้วย จะมีการคํานวณหา ดัชนีความหนาแน่นเชิงเปรียบเทียบ¹ ดัชนีเปรียบเทียบมีมากมาย อย่างเช่น ความหนาแน่นของประชากรต่อหน่วยของพื้นที่เพาะปลูก² และ ความหนาแน่นของประชากรเกษตรกรต่อหน่วยของพื้นที่เพาะปลูก³ บางครั้ง ดัชนีเหล่านี้จะมีฐานอยู่บน พื้นที่เพาะปลูก⁴มากกว่า พื้นที่เพาะปลูกได้⁵ ความหนาแน่นอาจแสดงในรูปความสัมพันธ์ระหว่างประชากรกับทรัพยากรทางเศรษฐกิจรวม ความหนาแน่นศักยภาพสูงสุด⁶ หรือ ความสามารถในการรองรับประชากร⁶แสดงความสัมพันธ์ระหว่างทรัพยากรกับจํานวนประชากรสูงสุดที่ทรัพยากรที่มีอยู่เหล่านี้จะรองรับได้ แนวความคิดที่มีการนําไปใช้ในทฤษฎีประชากรได้แก่เรื่อง ความหนาแน่นเหมาะสมที่สุด⁷ ได้แก่ความหนาแน่นซึ่งจะให้รายได้แท้จริงมากที่สุดต่อหัวตามทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่ในขณะนั้น

* * *