Алдыңғы сөз: Қазақ үш жүзге бөлмейді, үш жүзден құрылады.
Қазақтардың ру-тайпалық құрылымы – қазақ халқының дәстүрлі әлеуметтік ұйымы. Бұл құрылым көшпелі өмір салтының ерекшеліктерімен тығыз байланысты және қазақ қоғамындағы адамдардың әлеуметтік, туыстық және шаруашылық қарым-қатынастарын реттеген.
Жүз дер
Жалпы құрылым
Қазақ халқы үш негізгі жүзге бөлінеді:
1. Ұлы жүз
2. Орта жүз
3. Кіші жүз
Әр жүз өз кезегінде тайпаларға, ал тайпалар руларға бөлінеді. Рулардың құрамында жүздеген, тіпті мыңдаған түтін (отбасы) болған.
Жүздер
1. Ұлы жүз
• Негізінен Оңтүстік Қазақстан, Жетісу өңірінде орналасқан.
• Тайпалары: Дулат, Албан, Суан, Шапырашты, Ошақты, Ысты, Қаңлы, Жалайыр, т.б.
• Тарихи жағынан ұлыстардың ең көнесі болып саналады.
2. Орта жүз
• Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстанда орналасқан.
• Тайпалары: Арғын, Найман, Қыпшақ, Керей, Уақ, Қоңырат, т.б.
• Бұл жүздің негізгі шаруашылығы мал бағу және егіншілік болған.
3. Кіші жүз
• Батыс Қазақстан аумағында орналасқан.
• Тайпалары: Әлімұлы (Қарасақал, Шекті, Төртқара, Қаракесек, т.б.), Байұлы (Адай, Жаппас, Есентемір, Таз, т.б.), Жетіру (Тама, Табын, Кердері, т.б.).
• Ең соңғы қалыптасқан жүздердің бірі.
Құрылымның негізгі рөлі
1. Туыстық байланыс:
Рулар мен тайпалар арасында некелік, тұрмыстық және шаруашылық байланыстарды реттеу маңызды болды.
2. Әлеуметтік ұйым:
Әр ру мен тайпаның басында би немесе рубасы болған. Олар халықтың құқықтары мен міндеттерін қорғап, дауларды шешкен.
3. Шежіре:
Әр қазақ өз ата-бабасын кем дегенде жеті атаға дейін білуге тиіс болған. Бұл дәстүр қандас туыстар арасындағы некеден сақтану үшін маңызды болды.
4. Жерді пайдалану:
Тайпалар мен рулар жайылымдық жерлерді бөлісіп, әр ру өз аумағын қорғаған.
Руаралық байланыстар мен бірліктің маңызы
Ру-тайпалық құрылымның қазақ қоғамы үшін негізгі маңызы – ол ішкі тәртіпті қамтамасыз етіп, сыртқы қауіптерге қарсы бірлесе әрекет етуге мүмкіндік берген. Қазақ халқының біртұтастығы осындай ұйымдасқан жүйенің арқасында сақталды.
Егер сізге нақты ру немесе тайпалар туралы толық ақпарат қажет болса, хабарласыңыз!
Қосымша: Жүзден тыс
Жүздерден тыс қалған ру-тайпалар – қазақтың ру-тайпалық құрылымының бір ерекшелігі. Олар жүздік бөлініске кірмеген, бірақ қазақ қоғамының құрамында болған. Бұл рулар түрлі тарихи және географиялық жағдайларға байланысты жеке өмір сүрген немесе өз алдына дербес әлеуметтік-саяси рөл атқарған.
Жүзге кірмейтін ру-тайпалар
- Төре
- Қожа
- Төлеңгіт
- Ноғай-қазақ
- Сунақ
- Қырғыз
- Маңғыт
- Көлеген
- Кенегес
- Қият
Қожа
Қожа руы – қазақ халқының құрамындағы ерекше әлеуметтік және этникалық топтардың бірі. Қожалар көбінесе ислам діні мен діни білімді таратушылар ретінде белгілі болған. Олардың шығу тегі, тарихи рөлі және қоғамдағы орны туралы түрлі деректер мен аңыздар бар. Төменде Қожа руы туралы негізгі ақпараттарды келтіремін:
1. Қожалардың шығу тегі
- Қожалар өзін Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтарымыз деп есептейді. Көп жағдайда олар пайғамбардың күйеу баласы әрі немере інісі Әзірет Әлінің және оның ұлы Имам Хасан мен Имам Хұсейіннің ұрпақтары ретінде танылады.
- Кейбір деректерде қожалар Орта Азияға ислам дінін тарату мақсатында келген арабтардың ұрпақтары ретінде көрсетіледі.
- Қожалардың қазақ халқына сіңісуі Түркістан, Отырар, Сайрам сияқты өңірлердегі діни-мәдени орталықтар арқылы жүзеге асқан.
2. Қожалардың рөлі
- Дін таратушылар: Қожалар ислам дінін үйретіп, халық арасында діни сауаттылықты арттырған. Олар молдалар, ишандар, сопылар, шейхтар ретінде белгілі болды.
- Билік пен рухани ықпал: Қожалар әдетте қазақ хандары мен сұлтандарының жанында діни және рухани кеңесшілер ретінде қызмет етті.
- Әулиелік қасиет: Қожалардың ішінде халық әулие тұтқан тұлғалар да болған, мысалы, Қожа Ахмет Ясауи.
3. Қожа руының таралуы
Қожалар қазақ халқының барлық жүздерінде кездеседі, бірақ негізінен Оңтүстік Қазақстан мен Түркістан өңірлерінде шоғырланған. Олардың негізгі тармақтары:
- Нақышбанди қожалар
- Сунақ қожалар
- Қырықсадақ қожалар
- Хорасан қожалар
4. Қожаларға қатысты ерекшеліктер
- Қожалар көбінесе басқа рулармен некелеспеген, бұл олардың өзара тұтастығын сақтауына көмектесті.
- Олар әдетте руға емес, рухани қауымдастықтарға көбірек сүйенген.
- Қазақ шежіресінде қожалар «сыртқы ру» ретінде танылғанымен, олардың қазақтың этникалық құрамында орны ерекше.
Cіздерге сурақ
Сурақ тармен жауаптар:
1) Ұлы жүздің негізгі орналасқан аймағы қай жерлерді қамтиды?
Негізінен Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңірінде орналасқан.
2) Жүздердің ішінде тарихи жағынан ең көнесі қайсысы болып саналады?
Ұлы жүз.
3) Кіші жүз қай аймақта орналасқан?
Батыс Қазақстан аумағында орналасқан.
4) Ұлы жүзге кіретін екі тайпаның атауын атаңыз.
Дулат, Албан.