ورتالىق تەاتر شۋەيۋانىنىڭ تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ كلاسى

انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى لياڭ ۋي

1965 ـ جىلى 3 ـ ايدىڭ 10 ـ كۇنى «شينجياڭ گازەتىنىڭ» باس بەتىنىڭ وڭ جاق استىڭعى بۇرىشىنداعى سىزىقپەن قورشالىپ جاريالانعان ٴبىر حابار ايرىقشا كوزگە تۇسەدى.

«ۇيعۇر، قازاق ۇلتى ٴۇشىن ٴبىر توپ ساحنالىق ونەر دارىندىلارى تاربيەلەندى، ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ كلاسىنىڭ كۋرسانتتارى وقۋ ٴبىتىردى»، ”شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ بەيجيڭنەن بەرگەن“ وسى حابارى شينجياڭنىڭ مادەنيەت تاريحىنا جازىلاتىن ”تۇڭعىشتى“ ورنەكتەدى — ۇيعۇر، قازاق ۇلتىنان 34 جاس 6 جىلدى ٴبىر كۇنگىدەي وتكىزىپ، جاڭا جۇڭگو تاربيەلەگەن تۇڭعىش توپتاعى شينجياڭ از ۇلت تەاتر ورىنداۋ ونەرى تولىق كۋرس دارىندىلارىنا اينالدى.

ولاردىڭ وقۋ ٴبىتىرۋى تورسيعان تۇقىمداي شينجياڭنىڭ تەاتر كوركەمونەرىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا تامىر تارتىپ بۇرشىك جارىپ، سوڭىندا قاۋلاعان قالىڭ ورمانعا اينالىپ، سۇبەلى جەمىس بەردى.

بەلەس سيپاتتى وسى ”تۇڭعىش“ مەملەكەت دەڭگەيىندەگى كەلەلى جوسپاردان باستاۋ العان. 1958 ـ جىلى شەكارا ٴوڭىر ۇلت مادەنيەتىن گۇلدەندىرۋ ۇندەۋىنە ٴۇن قوسۋ ٴۇشىن، مادەنيەت مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك ۇلت ىستەرى كوميتەتى ورتالىق تەاتر شۋەيۋانىنا تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ ۇلتتار ساحنالىق ونەر تولىق كۋرس كلاسىن اشۋدى تاپسىردى. بۇل جاڭا جۇڭگونىڭ تەاتر وقۋ ـ اعارتۋى تاريحىندا تۇڭعىش رەت شينجياڭعا باعىتتامالى تۇردە جوعارى دەڭگەيدەگى تەاتر دارىندىلارىن تاربيەلەۋ؛ شينجياڭداعى ٴار ۇلت ۇلاندارى جونىنەن ايتقاندا، بۇل، ٴتىپتى، وسى زامانعى تەاتر كوركەمونەرى جوعارى وقۋ ـ اعارتۋىن جۇيەلى قابىلداۋدىڭ ەسىگىن تۇڭعىش رەت اشۋ بولىپ تابىلادى.

وقۋعا قابىلداۋ ۇقتىرۋ قاعازى تيانشان الابىن ەندەي ٴوتىپ، مال شارۋاشىلىعى وڭىرلەرىندەگى، ەگىن شارۋاشىلىعى وڭىرلەرىندەگى، قالا ـ قالاشىقتارداعى وقۋشىلاردىڭ قولىنا تيگەندە، كوپتەگەن كەدەي وتباسىنداعى بالالار اسەرلەنگەندەرىنەن كوزدەرىنە ىستىق جاس الدى. قازاق كۋرسانت توقتاسىن ٴاشىمقان جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدان بۇرىن اتا ـ اناسىنا ىلەسىپ مال يەسىنە جالشى بولىپ جۇرگەن ەدى، 18 جاسىنان بۇرىن اۋىلىنان 20 شاقىرىم الىستاپ كورمەگەن بولاتىن؛ ۇيعۇر كۋرسانت ابدۇقيۇم قاسىم بالا كەزىندە اكەسىمەن بىرگە كوشەدە قايىر تىلەگەن ەدى. كۇندەردىڭ بىرىندە استانا بەيجيڭدەگى كوركەمونەر ورداسىنا باراتىندارى ولاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن ەدى. كۋرسانتتاردىڭ ىشىندە جاسى ەڭ كىشىسى ٴالى قىزىل گالستۋك تاعىپ جۇرگەن، جاسى ەڭ ۇلكەنى دە 20 جاستا عانا ەدى. ٴبىرىنشى رەت اۋىلدان ۇزاپ الىسقا جول الىپ، ٴبىرىنشى رەت استانا بەيجيڭگە بارىپ، ٴبىرىنشى رەت جۇيەلى توڭكەرىستىك دراما كوركەمونەرىمەن جۇزدەستى... وسى از ۇلت جاستارىنىڭ جانارىندا تالپىنىس پەن قوبالجۋ ارالاسقان نۇر ويناپ تۇردى.

شىت جاڭا مەكتەپ اۋلاسىندا جۇيەلى ماماندىق جاتتىعۋى باستالدى. ٴتىل ولاردىڭ الدىندا كولدەنەڭدەپ جاتقان ٴبىرىنشى ۇلكەن تاۋ بولدى. شۋەيۋان ارناۋلى مىندەتتەگى مەملەكەتتە ٴبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ٴتىل ـ جازۋ وقىتۋشىسىن ورنالاستىرىپ، ارناۋلى وقۋلىق قۇراستىردى؛ حانزۋ وقۋشىلار ساباق ارەدىگىندە ىرىقتىلىقپەن ”كىشكەنتاي مۇعالىم“ بولدى، اتىز باسىنداعى، ەگىنجايلارداعى، جاتاقحاناداعى، ساباقحاناداعى بارلىق جەردەن ٴار ۇلت جاستارىنىڭ جۇپ قۇراپ ۇيرەنگەن مەيىرلى كورىنىستەرى كوزگە ٴتۇستى. پۋتۇڭحۋانىڭ دىبىستالۋىنا يكەمسىزدەۋ ەلىكتەۋدەن ەڭ سوڭىندا ساحنالىق شىعارماشىلىقتى جەتىك جۇرگىزۋگە دەيىن، اۋەلى، گازەتتەردى، اۋدارما ادەبي تۋىندىلاردى زەرتتەپ وقۋعا دەيىن ولار ٴتىل مەن مادەنيەتتەگى جاپالى قارىشتاۋدى ورىندادى.

اناعۇرلىم تەرەڭ سىننان ٴوتۋ كوركەمونەر ۇستانىمىن قايتا سومداۋدان كەلدى. «مول ونىمنەن كەيىنگىگە» جاتتىعۋدا كەدەرگىگە تاپ بولعاندا، ولار تەاترلارىن الىپ اۋىلعا بارىپ، ٴبىرىنشى رەت ساباقحانانى اتىز باسىنا، ەگىنجايلارعا اپاردى — كۇندىز ەڭبەك ىستەدى، كەشتە كەيىپكەر جونىندەگى تۇسىنبەگەندەرىن شارۋالاردان سۇراپ ۇيرەندى. كوركەمونەرلىك شىعارماشىلىق ەشقاشان تابان استىنداعى جەرمەن وسىنشاما تىعىز بايلانىسىپ كورمەگەن ەدى، ەڭبەكشى حالىقپەن جۇرەكتەرى بىرگە سوقتى. «قاھارمان كىشكەنتاي 8 ـ ارميا اسكەرىنەن» «جيانگانحى وزەنى جاعاسىنداعا» دەيىن وسى زامانعى 15 ۇزدىك تەاتردى دايىنداۋ، 40تان استام ۇلتتار ٴان ـ ٴبي نومىرىنە جاتتىعۋدىڭ بارلىعى ولاردىڭ جاستىق قىزۋ ىنتالارىنىڭ ٴشولىن ادەبيەت ـ كوركەمونەر جاسامپازدىعىمەن قالاي باسقاندىعىنىڭ جاندى امالياتىنا كۋا بولدى.

1964 ـ جىلى قوڭىر كۇزدە بەيجيڭ ۇلتتار مادەنيەت سارايىنداعى ساحنانىڭ شامدارى جارقىراپ جاندى. شينجياڭ كلاسى كۋرسانتتارىنىڭ وقۋ ٴبىتىرۋ پراكتيكاسى تەاترى — 3 پەردەلى 5 كورىنىستى دراما «جايلاۋداعى جاستار» وسى ارادا قويىلدى. تەاترداعى قادىر، ٴامينا، ٴالي سياقتى جاستاردىڭ مال شارۋاشىلىق فەرماسىنا تامىر تارتقان، مالشىلارعا قىزمەت وتەگەن حيكاياسى بەينە كۋرسانتتاردىڭ وزدەرىنىڭ جەتىلۋ بارىسىنداي بولدى. ساحنادا تۇڭعىش رەت شينجياڭ كلاسىنىڭ كۋرسانتتارى ورىنداعان، توڭكەرىستىك اسقاق سەزىم مەن جاستىق جالىن قاۋلاعان ديالوكتار جاڭعىردى. استانا كورەرمەندەرى تەرەڭ اسەرلەندى، «حالىق سۋرەتتى جۋرنالى» ولاردى ”ۇلتتار توڭكەرىستىك تەاترىنىڭ جاڭا ارمياسى“ دەپ القادى. وسى كورىنىس بەيجيڭدەگى، ٴتىپتى، بۇكىل ەلدەگى كورەرمەندەرگە تارتىمدى كورسەتىلىپ، جاڭا جۇڭگونىڭ شينجياڭعا باعىتتامالى تاربيەلەگەن تۇڭعىش توپتاعى ماماندانعان تەاتر دارىندىلارىنىڭ قاناتتانىپ ۇشقاندىعىن جاريالادى.

ەڭ اسەرلى داڭقتى ٴسات 1964 ـ جىلى 7 ـ ايدىڭ 17 ـ كۇنى بولدى. ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭ ورتالىق تەاتر شۋەيۋانىنىڭ تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ كلاسىنداعى جاستاردى ىقىلاسپەن قابىلدادى. ماۋجۋشي قول بۇلعاپ ولارعا قاراي جاقىنداعاندا، قانشاما جىلدار بويى اڭساعان ارمان سول ٴبىر ساتتە باقىتتىڭ كوز جاسى بولىپ توگىلدى.

وسى شەكسىز داڭققا يە بولعان ولار قايتار جولعا شىعىپ، كاسىپتىك تەاتر تۇقىمىن تيانشان باۋرايىنا شاشتى. تۇڭعىش توپتا وقۋ بىتىرگەن كۋرسانتتاردىڭ ىشىندەگى يبىراھيم اۋۇت شينجياڭ وپەرا ۇيىرمەسىنە قوسىلىپ، جاڭا جۇڭگوداعى تۇڭعىش توپتاعى شينجياڭ از ۇلتتار تەاتر دارىندىسىنا اينالدى؛ تۇرسۇن ٴيۇنۇس، نيجات قاتارلىلار ٴارقايسى ايماق، وبلىستارداعى تەاترلاردا اۋىر مىندەت ارقالادى؛ ولار تاعى «جايلاۋداعى جاستار» سياقتى تەاترلاردى ۇيعۇر، قازاق تىلىنە اۋدارىپ، نەگىزگى ساتىدا 1000نان استام رەت قويدى. وسى تۇڭعىش توپتاعى ”ورتالىق تەاتر شۋەيۋانىنان شىققاندار“ شينجياڭنىڭ تەاتر كوركەمونەرىنە ”توڭكەرىستەنۋدىڭ، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە ەتۋدىڭ، بۇقارالانۋدىڭ“ بەرىك نەگىزىن قالاپ، دامۋ بەتالىسىن ايقىن كورسەتتى.

ۋاقىت زىمىراپ ٴوتتى، سول ”تۇڭعىش“ سەپكەن تۇقىم باياعىدا تەرەڭ تامىر تارتىپ، جاپىراعىن قاۋلاتتى. 1958 ـ جىلى تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ كلاسىنان قازىرگە دەيىن ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى ىركەس ـ تىركەس تالاي كەزەك شينجياڭ كلاسىن اشىپ، نەشە جۇزدەگەن كوركەمونەر دارىندىسىن تاربيەلەدى. ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى مەكتەپتەستەر قىزمەتى كەڭسەسىنىڭ ىزىنە ٴتۇسىپ تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭ كلاسىنان وقۋ بىتىرگەن %80تەن استام وقۋشى نەگىزگى ساتى كوركەمونەر مەكەمە ـ ورىندارىندا قىزمەت ەتىپ، شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋدىڭ امالياتتا ايگىلەۋشىلەرىنە اينالعان.

تۇڭعىش كەزەكتى كۋرسانت يبىراھيم اۋۇتتىڭ قىزى ميھراي يبىراھيم اكەسىنىڭ ىقپالىمەن كوركەمونەر جولىنا ٴتۇسىپ، شينجياڭ كوركەمونەر تەاترى جاسامپازدىقتى زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى بولدى، سونداي ـ اق 13 ـ كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ ۋاكىلى بولىپ سايلاندى. ”اكەم جاڭا جۇڭگو تاربيەلەگەن تۇڭعىش توپتاعى شينجياڭ از ۇلت تەاتر دارىندىلارىنىڭ ٴبىرى“. ميھراي تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن بىلاي دەدى: ”پارتياعا العىس ايتۋ، جۇرەگىمىز پارتيا دەپ سوعۋ — ٴبىز جالعاستىرعان وتباسى سالتى“. ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى 94 ـ جىلدىق كۋرسانتى، شينجياڭ كوركەمونەر تەاترى وپەرا ۇيىرمەسىنىڭ دايىنداۋشى رەجيسسەرى يسلامجان ۋارىس تا انا مەكتەبىن ەسكە الىپ بىلاي دەدى: ”ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى شينجياڭعا سانسىز كوركەمونەر دارىندىسىن تاربيەلەپ بەردى“. يبىراھيمنەن يسلامجانعا دەيىن، ودان ارى ٴتىپتى كوپ ٴۇنسىز قىرپۋلى ەڭبەك ەتىپ جاتقان مەكتەپتەستەرىنە دەيىن، ولار ساحنا ارقىلى كوپىر سالىپ، وقۋ ـ اعارتۋ ارقىلى ۇشقىندى جالعاستىرىپ، ”بىرەۋىن تاربيەلەپ، ٴبىر اۋماقتى جەتەكتەۋ“ سىندى كەلەلى كۇشتى دالەلدەۋدە.

1958 ـ جىلعى سول ٴبىر ٴداۋىر بولگىش باستاماعا قايىرىلا قاراساق، ورتالىق تەاتر شۋەيۋانى شينجياڭ كلاسىنىڭ اشىلۋى جاڭا جۇڭگونىڭ ادەبيەت ـ كوركەمونەر وقۋ ـ اعارتۋى تاريحىنداعى تەرەڭ مانگە يە ”تۇڭعىش“ بولىپ تابىلادى. ول بەينە تورسيعان اناردىڭ تۇقىمىنداي پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تەرەڭ تامىر تارتىپ، ۋاقىتتىڭ نارلەندىرۋىن باستان وتكەرىپ، وتاننىڭ ادەبيەت ـ كوركەمونەر گۇلزارىندا ىنتىماق پەن ٴۇمىتتىڭ گۇلىن قۇلپىرتتى.

بۇل گۇل شينجياڭنىڭ تەاتر كوركەمونەرىنىڭ وتكەن شاعىن حوش يىسكە بولەدى، سونداي ـ اق اناعۇرلىم نۇرلى بولاشاقتى نارلەندىرەتىندىگى دە داۋسىز.